I. Kiến thức cơ bản
1. Mạch lạc và những yêu cầu về mạch lạc trong văn bản
a) Mạch lạc trong văn bản là gì?
Trong văn bản, mạch
lạc là sự tiếp nối các ý theo một trình tự hợp lí. Sự tiếp nối hợp lí giữa
các ý thể hiện ra ở sự tiếp nối hợp lí của các câu, các đoạn, các phần trong văn
bản. Xem xét ví dụ sau đây:
Cắm bơi một
mình trong đêm. Đêm tối như bưng không nhìn rõ mặt đường. Trên con đường ấy,
chiếc xe lăn bánh rất êm. Khung cửa xe phía cô gái ngồi lồng đầy bóng trăng. Trăng
bồng bềnh nổi lên qua dãy Pú Hồng. Dãy núi này có ảnh hưởng quyết định đến gió
mùa đông bắc ở miền Bắc nước ta. Nước ta bây giờ của ta rồi; cuộc đời bắt đầu hửng
sáng.
(Dẫn theo Diệp
Quang Ban, Văn bản và liên kết trong tiếng
Việt, NXB GD, 1998, Tr. 62)
- Có thể xem sự tiếp nối các câu trong ví dụ trên là hợp
lí được không? Vì sao?
Gợi ý: Các câu trong ví dụ trên chỉ tiếp nối với nhau về mặt hình
thức (phần đầu câu sau lặp lại ý ở phần cuối câu trước). Vì thế, đọc toàn bộ văn
bản, chúng ta không thể hiểu văn bản nói cái gì. Sự thực thì các câu trên được
trích ra từ những văn bản khác nhau và lắp ghép lại. Sự tiếp nối chỉ được xem là
hợp lí khi các câu, các đoạn, các phần của văn bản phải thống nhất xoay quanh một
chủ đề. Vi phạm điều này, văn bản không được coi là mạch lạc.
- Các câu sau đây đã được sắp xếp theo một trình tự hợp lí
chưa? Vì sao?
(1) Tôi đã nổ súng.
(2) Tôi đang phiên
gác.
(3) Tôi đã đánh bật
được cuộc tấn công.
(4) Tôi đã thấy quân
địch tiến đến.
Gợi ý: Các câu văn trên không vi phạm tính thống nhất chủ đề.
Nhưng như thế chưa đủ để đánh giá là chúng mạch lạc. Bởi vì, trình tự các câu
không hợp lí khi phản ánh diễn biến trước sau của sự việc. Trình tự đúng phải là:
(2) à
(4) à
(1) à
(3).
2. Các điều kiện để một văn bản có tính
mạch lạc
a) Truyện Cuộc chia tay của những con búp bê kể về
nhiều sự việc (mẹ bắt hai con phải chia đồ chơi; hai anh em Thành và Thuỷ rất
thương nhau; chuyện về hai con búp bê; Thành đưa em đến lớp chào cô giáo và các
bạn; hai anh em phải chia tay; Thuỷ để cả hai con búp bê lại cho Thành) nhưng tại
sao vẫn hợp lí, thống nhất? Sự việc nào là sự việc chính trong truyện này? Sự
việc chính ấy gắn với những nhân vật chính nào?
Gợi ý: Truyện có thể kể về nhiều sự việc. Tuy nhiên, để các sự việc
trong truyện có sự kết nối mạch lạc với nhau thì các sự việc phải cùng xoay
quanh chủ đề chung. Các sự việc của truyện Cuộc
chia tay của những con búp bê cùng thống nhất trong chủ đề gìn giữ tổ ấm
gia đình, gìn giữ tình cảm giữa các thành viên trong gia đình. Sự việc chính
trong truyện là cuộc chia tay của hai anh em Thành, Thuỷ; cuộc chia tay giữa những
con búp bê cũng chính là hình ảnh biểu trưng cho sự việc chính này. Các sự việc
khác đều tập trung phục vụ cho sự thể hiện sự việc đó. Như vậy, sự việc chính của
truyện cũng không thể tách rời các nhân vật chính. Không thể xem những sự việc
không quan hệ mật thiết với nhân vật chính là sự việc chính và ngược lại.
Như vậy, ngoài sự thống nhất
chủ đề, đối với văn bản truyện thì sự việc chính, nhân vật chính là những điểm
quan trọng tạo nên mạch lạc. Bên cạnh đó, hệ thống từ ngữ của văn bản cũng có
vai trò to lớn trong việc thể hiện mạch lạc.
b) Các từ ngữ chia tay, chia đồ chơi, chia ra, chia đi, chia rẽ, xa nhau, khóc,... cứ lặp đi lặp lại trong bài đồng thời với sự lặp lại các từ
ngữ biểu thị ý không muốn chia cắt như: anh
cho em tất, chẳng muốn chia bôi, chúng lại thân thiết quàng tay lên vai nhau,
không bao giờ để chúng nó ngồi cách xa
nhau,... Sự lặp lại này có vai trò gì trong mạch lạc của văn bản?
Gợi ý: Lặp là một
phương thức liên kết văn bản và đồng thời sự lặp đi lặp lại hệ thống các từ ngữ
liên quan đến chủ đề của văn bản cũng là điều kiện để văn bản duy trì mạch lạc.
Đối sánh giữa các từ ngữ được lặp lại bên trên với chủ đề của truyện Cuộc chia tay của những con búp bê sẽ thấy
được điều này.
c) Trong văn bản Cuộc chia
tay của những con búp bê có đoạn kể việc hiện tại, có đoạn kể việc quá khứ,
có đoạn kể việc ở nhà, có đoạn kể việc ở trường, có đoạn kể chuyện hôm qua, có đoạn
kể chuyện sáng nay,…
Hãy cho biết các đoạn ấy được
nối với nhau theo mối quan hệ nào trong các mối quan hệ dưới đây
-
Liên hệ thời gian.
- Liên hệ không gian.
-
Liên hệ tâm lí (nhớ lại).
-
Liên hệ ý nghĩa (tương đồng, tương phản).
Những
mối liên hệ giữa các đoạn ấy có tự nhiên và hợp lí không?
Gợi ý: Các bộ phận của văn bản có thể liên hệ với nhau theo nhiều
kiểu: liên hệ về mặt thời gian (sự việc nào xảy ra trước kể trước, sự việc nào
xảy ra sau kể sau); liên hệ về không gian, chẳng hạn:
Tôi dắt em ra khỏi lớp. [...]. Ra khỏi trường, tôi kinh ngạc
thấy mọi người vẫn đi lại bình thường và nắng vẫn vàng ươm trùm lên cảnh vật.
Vừa tới nhà, tôi đã nhìn thấy một chiếc xe tải đỗ ở trước cổng.
Mấy người hàng xóm đang giúp mẹ tôi khuân đồ đạc lên xe.
Cũng có thể là liên hệ tâm lí
như phần đầu của truyện (các sự việc trong các đoạn được kể lại theo dòng hồi
nhớ của nhân vật); và liên hệ ý nghĩa.
Dù được nối theo nhiều mối liên
hệ khác nhau nhưng giữa các đoạn này vẫn có được một trình tự rất tự nhiên và hợp
lí.
II. Rèn luyện kĩ năng
1. a) Tính mạch lạc của văn bản Mẹ tôi (ét-môn-đô đơ A-mi-xi) được thể
hiện như thế nào?
Gợi ý: Truyện xoay quanh nội dung
chủ đạo, đó là lời căn dặn của người cha đối với người con rằng: tình yêu thương
và lòng kính trọng cha mẹ là tình cảm thiêng liêng và cao quý hơn cả. Thất đáng
xấu hổ và nhục nhã cho kẻ nào chà đạp lên tình yêu thương đó. Nội dung này đã
được triển khai một cách hợp lí và mạch lạc: người cha nhắc đến lỗi của đứa
con; tiếp đó, ông khéo léo nhắc về những kỉ niệm, nhắc về tình yêu thương sâu sắc
mà người mẹ đã và đang dành cho con để đứa con cảm nhận sâu sắc hơn lỗi lầm của
mình, từ đó mà biết tự nhận ra phải trái. Bài văn kết thúc bằng những lời nói rất
kiên quyết của người cha khi căn dặn và nhắc nhở đứa con mình.
b) Phân tích tính mạch lạc của văn bản
sau:
Mùa đông, giữa ngày mùa, làng quê toàn màu vàng - những màu vàng rất khác
nhau. Có lẽ bắt đầu từ những đêm sương sa thì bóng tối đã hơi cứng và sáng ngày
ra trông thấy màu trời có vàng hơn mọi khi. Lúa chín dưới đồng vàng xuộm lại. Nắng
nhạt ngả màu vàng hoe. Trong vườn, lắc lư những chùm quả xoan vàng lịm, không
trông thấy cuống, như những chuỗi tràng hạt bồ đề treo lơ lửng. Từng chiếc lá mít
vàng sẫm. Tàu đu đủ, chiếc lá sắn héo lại mở năm cánh vàng tươi. Buồng chuối quả
chín vàng đốm. Nắng vườn chuối đương có gió lẫn với lá vàng, như những vạt áo nắng,
đuôi áo nắng, vẫy vẫy. Bụi mía vàng xọng, từng đốt ngần phấn trắng. Dưới sân, rơm
và thóc vàng giòn. Quanh đó, con gà, con chó cũng vàng mượt. Mái nhà phủ một màu
rơm vàng mới. Tất cả đượm một màu trù phú, đầm ấm lạ lùng. Không có cảm giác héo
tàn, hanh hao lúc sắp bước vào mùa đông.
Gợi ý: Phân tích tính
mạch lạc của văn bản trên các phương diện như chủ đề, trình tự tiếp nối, hệ thống
từ ngữ, mối liên hệ,... Chủ đề là cảnh sắc vàng của làng quê giữa ngày mùa. Trình
tự miêu tả theo sự quan sát của tác giả từ bao quát đến cụ thể, từ xa đến gần,
từ cao xuống thấp. Bắt đầu là liên hệ về thời gian, tiếp đến, liên hệ chủ yếu
giữa các câu là liên hệ không gian,... Hệ thống các tính từ chỉ những sắc thái
khác nhau của màu vàng cũng góp phần tạo nên mạch lạc của văn bản về sắc vàng của
làng quê này.
2. Tại sao trong truyện Cuộc chia tay của
những con búp bê tác giả không kể lại tỉ mỉ nguyên nhân dẫn đến sự chia tay của
bố mẹ Thành, Thuỷ? Như vậy có làm cho truyện thiếu mạch lạc không?
Gợi ý: Sự việc chính của câu chuyện là cuộc chia tay giữa hai anh
em Thành, Thuỷ và hai con búp bê. Các sự việc khác đều phải tập trung vào sự việc
này. Kể tỉ mỉ về nguyên nhân dẫn đến sự chia tay của bố mẹ Thành, Thuỷ sẽ làm mất
đi sự tập trung ấy và vì thế làm giảm đi sự thống nhất chủ đề, khiến văn bản
thiếu mạch lạc.
