I. Kiến thức cơ bản
1. Bố cục và những yêu cầu về bố cục trong văn bản
a) Bố cục của văn bản
- Hãy nhận xét về dự kiến trình bày các nội dung trong một
lá đơn xin gia nhập Đội Thiếu niên Tiền phong Hồ Chí Minh sau:
(1) Nguyện vọng xin vào Đội;
(2) Giới thiệu họ tên, lớp, trường;
(3) Lời hứa ...
(4) Kính gửi...
Gợi ý: Trình tự các nội dung không hợp lí, theo bố cục chung của
đơn phải là: Kính gửi nơi có trách nhiệm giải quyết đề nghị trong đơn - Giới
thiệu họ tên, địa chỉ,... - Nguyện vọng ... - Lời hứa ...
- Bố cục của văn bản là sự sắp đặt nội dung các phần
trong văn bản theo một trình tự hợp lí. Qua ví dụ trên, em hãy cho biết tại sao
khi xây dựng văn bản người ta lại phải quan tâm tới bố cục?
Gợi ý: Việc triển khai nội dung của văn bản trước hết thể hiện
ở bố cục. Các phần nội dung của văn bản phải được sắp xếp theo một trình tự nhất
định. Không thể đưa ra lời hứa sau khi vào Đội sẽ cố gắng phấn đấu trước rồi mới
đề xuất nguyện vọng xin được vào Đội,... Hệ thống các phần của văn bản cho thấy
mạch phát triển của vấn đề, thể hiện sự rành mạch trong suy nghĩ của người viết,
góp phần tạo nên sức thuyết phục của văn bản.
- Liên hệ với bố cục của một bài văn tự sự đã học ở lớp
6.
b) Những yêu cầu về bố cục trong văn bản
- Đọc hai câu chuyện sau và trả lời câu hỏi:
(1) Có một
con ếch quen thói coi trời bằng vung, nên cứ nghênh ngang đi lại khắp nơi, nhâng
nháo nhìn trời và kêu ồm ộp. Trước kia, ếch sống ở trong giếng. Tại vì năm ấy
trời mưa, nước trong giếng dềnh lên tràn bờ, đưa ếch ta ra ngoài.
Trước
đó, ếch đã từ đáy giếng nhìn lên và nó thấy trời bé tí, chỉ bằng cái vung thôi.
Còn nó thì lại oai ghê lắm, vì nó mà đã cất tiếng kêu thì tất thảy bọn cua, ốc,
nhái ở giếng đều phải hoảng sợ. Cuối cùng, nó bị một con trâu giẫm bẹp. Từ đấy,
trâu trở thành bạn của nhà nông.
(2) Ngày
xưa, có một anh tính rất hay khoe. Một hôm, anh ta may được cái áo mới, liền đem
ra mặc, rồi đứng hóng ở cửa, đợi có ai qua người ta khen. Đứng mãi từ sáng đến
chiều chả thấy ai hỏi cả, anh ta tức lắm.
Nhưng
rồi anh ta cũng khoe được cái áo với một người rằng: "Từ lúc tôi mặc chiếc
áo mới này, tôi chả thấy con lợn nào chạy qua cả.". Đấy là do người kia, tính
cũng hay khoe, bỗng không biết từ đâu tất tưởi chạy đến hỏi anh ta: "Bác có
thấy con lợn cưới của tôi chạy qua đây không?"
+ Hai câu chuyện trên đã có bố cục chưa?
+ Cách kể chuyện như trên bất hợp lí ở chỗ nào?
+ Nên sắp xếp bố cục hai câu chuyện trên như
thế nào?
- Gợi ý:
+ Kể
như bản (1) và bản (2) là chưa có bố cục. Các sự việc chính của hai câu chuyện ếch ngồi đáy giếng và Lợn cưới áo mới
tuy vẫn có mặt trong bản kể này nhưng chúng không được sắp xếp theo một trật tự
hợp lí. Việc đảo lộn trật tự các sự việc làm cho nghĩa của bài văn trở nên khó
hiểu, câu chuyện không còn tính gây cười, giá trị phê phán giảm đi.
+ So sánh với hai bản kể dưới đây để rút ra cách
sắp xếp bố cục của hai câu chuyện:
(1) Có một
con ếch sống lâu ngày trong một cái giếng nọ. Xung quanh nó chỉ có một vài con
nhái, cua, ốc bé nhỏ. Hằng ngày, nó cất tiếng kêu ồm ộp làm vang động cả giếng,
khiến các con vật kia rất hoảng sợ. ếch cứ tưởng bầu trời trên đầu chỉ bé bằng
chiếc vung và nó thì oai như một vị chúa tể.
Một
năm nọ, trời mưa to làm nước trong giếng dềnh lên, tràn bờ, đưa ếch ta ra ngoài.
Quen
thói cũ, ếch nghênh ngang đi lại khắp nơi và cất tiếng kêu ồm ộp. Nó nhâng nháo
đưa cặp mắt nhìn lên bầu trời, chả thèm để ý đến xung quanh nên đã bị một con
trâu đi qua giẫm bẹp.
(2) Có
anh tính hay khoe của. Một hôm, may được cái áo mới, liền đem ra mặc, rồi đứng
hóng ở cửa, đợi có ai đi qua người ta khen. Đứng mãi từ sáng đến chiều chả thấy
ai hỏi cả, anh ta tức lắm.
Đang
tức tối, chợt thấy một anh, tính cũng hay khoe, tất tưởi chạy đến hỏi to:
-
Bác có thấy con lợn cưới của tôi chạy qua đây không?
Anh
kia liền giơ ngay vạt áo ra, bảo:
-
Từ lúc tôi mặc cái áo mới này, tôi chẳng thấy con lợn nào chạy qua đây cả!
c) Các phần của bố cục
- Các phần Mở bài,
Thân bài, Kết bài có nhiệm vụ gì trong văn bản tự sự và miêu tả?
Gợi ý:
+ Mở bài: giới thiệu nội dung sẽ triển khai, dẫn dắt người
đọc nhập cuộc;
+ Thân bài: triển khai nội dung đã giới thiệu ở mở bài,
giải quyết nhiệm vụ đã đặt ra;
+ Kết bài: khẳng định và nâng cao vấn đề đã trình bày ở
phần nội dung.
- Tại sao lại phải phân biệt rõ ràng nhiệm vụ của mỗi phần?
Trong bố cục ba phần của một văn bản, mỗi phần có một nhiệm
vụ riêng, không trùng nhau. Phân biệt nhiệm vụ của từng phần cũng là nhằm đảm bảo
tính chặt chẽ trong lập luận, thể hiện được sự rành mạch giữa các phần của bố cục
chung. Mở bài không những phải đặt ra được vấn đề, giới thiệu được đề tài
mà còn phải gây được hứng thú cho người đọc, gợi ra hướng triển khai nội dung của
phần Thân bài. Nhiệm vụ của Kết bài không chỉ là "tóm lại"
những nội dung chính đã được triển khai mà còn là khẳng định, nhấn mạnh, đưa những
vấn đề đã giải quyết trong Thân bài lên một tầm cao mới, khắc sâu ấn tượng
trong tâm trí người đọc.
- Trong bố cục ba phần, Thân bài là phần quan trọng
nhất, nhưng như thế không có nghĩa là xem nhẹ những phần còn lại. Mở bài
và Kết luận có vai trò riêng trong việc tạo nên ý nghĩa của văn bản, làm
không tốt hai phần này sẽ trực tiếp ảnh hưởng đến Thân bài: Mở bài
làm không tốt sẽ không tạo được tình huống để theo đó dẫn dắt người đọc nhập cuộc,
thậm chí người viết do vậy mà cũng không xác định rõ được phương hướng trình bày
nội dung; Kết bài làm không tốt sẽ giảm tính thuyết phục cho những gì đã
trình bày trong Thân bài, dẫn đến tình trạng "đầu voi đuôi chuột",
nhiều khi do vậy mà không bật ra được chủ đề của văn bản, làm mờ nhạt ý đồ của
người viết. Tóm lại, Mở bài, Thân bài, Kết bài của một văn bản gắn bó hữu
cơ với nhau như các bộ phận trên một cơ thể vậy.
II. Rèn luyện kĩ năng
1. Nêu một số ví dụ thực tế để chứng tỏ: Nếu
chúng ta biết chú ý đên việc sắp xếp các ý cho rành mạch thì bài viết (lời nói)
của chúng ta sẽ có hiệu quả thuyết phục cao. Ngược lại, nếu không sắp xếp các ý
cho hợp lí thì bài viết (lời nói) của chúng ta sẽ không hiểu được, không được
tiếp nhận:
Gợi
ý: Có thể nêu các trường
hợp: học sinh dự thi kể chuyện tưởng tượng, học sinh được phân công trình bày
kinh nghiệm học tập của bản thân, học sinh tham gia thi hùng biện,…
2. Hãy ghi lại bố cục của truyện Cuộc chia
tay của những con búp bê. Bố cục ấy đã rành mạch và hợp lí chưa? Có thể kể
câu chuyện theo một bbó cục khác được không?
Gợi ý:
- Truyện mở đầu bằng việc mẹ của Thành và Thuỷ
bắt hai anh em phải chia đồ chơi cho nhau (mở bài: từ đầu đến …khóc nhiều).
Sau đó dừng lại để kể về quá khứ rồi lại quay trở lại hiện tại để kể về cuộc
chia tay thực sự đầy nước mắt của Thuỷ với cô giáo, với các bạn và với Thành
(thân bài). Truyện kết thúc bằng cảnh Thành “mếu máo” nhìn em trèo lên xe và
chiếc xe rồ máy, phóng đi mất hút (phần kết bài: từ “Tôi mếu máo trả lời…”
đến hết).
- Bố cục này đã khá rành mạch và hợp lí. Song
chúng ta vẫn có thể thay đổi nó để kể theo một cách khác sáng tạo hơn, miễn là
vẫn đảm bảo được sự rành mạch hợp lí và hấp dẫn. Các em cần chủ động phát huy sự
sáng tạo để thử kể lại câu chuyện theo cách riêng của mình.
3. Bố cục báo cáo kinh nghiệm học tập của một học sinh dưới
đây đã hợp lí chưa? Vì sao? Hãy bổ sung những gì mà em cho là cần thiết.
(I) Mở bài: Chào mừng các đại biểu, các thầy cô và các bạn
tham dự Hội nghị.
(II) Thân bài:
(1) Nêu rõ bản thân đã học thế nào trên lớp.
(2) Nêu rõ bản thân đã học thế nào ở nhà.
(3) Nêu rõ bản thân đã học thế nào trong cuộc sống.
(4) Nêu thành tích hoạt động Đội và thành tích văn nghệ của
bản thân.
(III) Kết bài: Chúc Hội nghị thành công.
Gợi ý: Một báo cáo kinh nghiệm học tập của học sinh được bố cục
thành ba phần Mở bài, Thân bài, Kết bài là hợp lí. Vấn đề ở chỗ: phải xem xét nội
dung của từng phần có hợp lí hay không.
- Phần Mở bài: Đối với một bản báo cáo kinh nghiệm học tập,
phần Mở bài, ngoài lời chào mừng, nhất thiết phải giới thiệu được khái quát nội
dung của Thân bài, dàn bài trên thiếu nội dung quan trọng này. Sau lời chào mừng,
phải thêm vào lời dẫn cho nội dung sẽ được báo cáo.
- Phần Thân bài: Vì đây là báo cáo về kinh nghiệm học tập
nên không cần thiết phải báo cáo về thành tích trong hoạt động Đội và thành tích
văn nghệ. Nếu đưa nội dung này vào, bản báo cáo sẽ không đảm bảo sự thống nhất
chủ đề. Nên thay nội dung này bằng việc báo cáo kết quả học tập, như thế liên kết
của thân bài sẽ chặt chẽ, tăng thêm sức thuyết phục.
- Phần Kết bài: Ngoài lời chúc Hội nghị thành công, phần
này phải có nội dung khái quát lại những kinh nghiệm học tập đã trình bày, lời
hứa sẽ tiếp tục phấn đấu để học tập tốt hơn trong thời gian tới.
