I. về thể loại
(Xem bài Những câu hát về tình cảm gia đình).
II. Kiến thức cơ bản
1. Người xưa hay mượn con cò để nói về cuộc đời và thân
phận của mình vì con cò là con vật hiền lành, nhỏ bé, chịu khó lặn lội kiếm ăn.
Những phẩm chất đó gần gũi với phẩm chất và thân phận của người nông dân. Ví dụ:
- Con cò mà đi
ăn đêm.
Đậu phải cành mềm
lộn cổ xuống ao...
2. Trong bài 1, cuộc đời vất vả của con cò được diễn tả bằng
hình ảnh đối lập: một mình lận đận giữa nước non, hình ảnh lên thác xuống ghềnh,
vượt qua những nơi khó khăn, nguy hiểm. Bản thân cò thì lận đận, gầy mòn. Việc
vất vả đó kéo dài: bấy nay chứ không phải ngày một ngày hai. Những hình ảnh đối
lập, những nơi nguy hiểm, những ao, thác, ghềnh, biển cho thấy con cò đã phải
trải nhiều nơi chốn, nhiều cảnh huống, chỉ một mình nó thui thủi, vất vả đến mức
gầy mòn. Cuộc đời lận đận được diễn tả khá sinh động, ấn tượng. Ngoài nội dung than thân, bài ca còn có nội dung tố
cáo xã hội phong kiến bất công. Xã hội đó đã làm nên chuyện bể đầy, ao cạn làm cho thân cò thêm lận đận,
thêm gầy mòn. Câu hỏi tu từ đã gián tiếp tố cáo xã hội phong kiến bất công đó.
3. Cụm từ thương
thay là tiếng than biểu hiện sự đồng cảm, thương xót. Trong bài này, thương thay được lặp lại 4 lần. ý nghĩa
của sự lặp lại là: Mỗi lần là một lần thương một con vật, một cảnh ngộ. Bốn lần
thương thay, bốn con vật, bốn cảnh ngộ khác nhau, nhưng lại cùng chung với thân
phận người lao động; Tô đậm nỗi thương cảm, xót xa cho cuộc sống khổ sở nhiều bề
của người lao động; Kết nối và mở ra những nỗi thương khác nhau, làm cho bài ca
phát triển.
4. Những nỗi thương thân của người lao động thể hiện qua
các hình ảnh ẩn dụ trong bài ca dao số 2: thương con tằm là thương cho
thân phận bị bòn rút sức lực cho kẻ khác; thương lũ kiến li ti là thương cho thân
phận bé nhỏ suốt đời phải làm lụng kiếm miếng ăn; thương cho con hạc là thương
cho cuộc đời phiêu bạt, khốn khó, mỏi mệt không có tương lai (biết ngày nào thôi);
thương cho con cuốc là thương thân phận thấp bé, dù có than thở đến kiệt sức thì
cũng không có người động lòng, thương xót.
Bốn con vật, bốn nỗi khổ, bốn cảnh ngộ đáng thương khác
nhau làm nên nỗi khổ nhiều bề của thân phận người lao động.
5. Sưu tầm thêm một số bài ca dao mở đầu bằng
cụm từ “Thân em”, rồi giải thích những bài ca dao ấy thường nói về ai, về điều
gì và thường giống nhau như thế nào về nghệ thuật?
Gợi ý:
- Một số bài ca dao mở đầu bằng cụm từ “Thân
em”:
- Thân em như hạt mưa sa
Hạt vào đài các, hạt ra ruộng cày
- Thân em như hạt mưa rào
Hạt rơi xuống giếng, hạt vào vườn hoa
- Thân em như trái bần trôi
Gió dập sóng dồi biết tấp vào đâu
- Thân em như miếng cau khô
Kẻ thanh tham mỏng, người thô tham dày
- Thân em như giếng giữa đàng
Người khôn rửa mặt, người phàn rửa chân.
- Các bài ca dao này thường nói về thân phận
gian nan, vất vả, thiệt thòi của người phụ nữ trong xã hội xưa.
- Về nghệ thuật, ngoài mô típ mở đầu bằng cụm
từ thân em (gợi ra nỗi buồn thương), các câu ca dao này thường sử dụng các hình
ảnh ví von so sánh (để nói lên những cảnh đời, những thân phận, những lo lắng
khác nhau của người phụ nữ).
6. Đọc câu ca, có thể thấy hình ảnh so sánh có những nét đặc
biệt:
- Trái bần, tên
của loại quả đồng âm với từ bần có
nghĩa là nghèo khó.
- Hình ảnh trái bần trôi nổi. Không những thế, nó còn bị gió dập, sóng dồi. Sự vùi dập của gió, của
sóng làm cho trái bần đã trôi nổi, lại càng bấp bênh vô định. Nó chỉ mong được
dạt, được tấp vào đâu đó nhưng nào có
được. Câu ca dao là lời than của người phụ nữ trong xã hội cũ về cuộc đời nghèo
khó, phải chịu bao sóng gió của cuộc đời và không thể tự quyết định được số phận
của mình.
IIi. rèn luyện kĩ năng
1. Cách đọc
Ngoài cách đọc chung của thể ca dao đã nói trong những bài
trước, cần chú ý thêm một số điểm sau:
- Nhóm những câu hát
than thân ở đây gồm ba bài ca dao. Kết thúc mỗi bài cần ngừng giọng đọc để
phân biệt.
- Lên giọng ở câu hỏi tu từ (bài 1) để diễn tả sắc thái băn
khoăn, đau đớn của những con người không tìm thấy lối thoát cho số phận của mình.
- Nhấn mạnh điệp từ "Thương thay" mở đầu các dòng
sáu (bài 2) để diễn tả nỗi cảm thương đối với những con người bé nhỏ, thua thiệt
đó.
2. Những điểm chung về nội dung và nghệ thuật của ba bài
ca dao đã học:
- Về nội dung:
+ Cả ba bài ca dao đều là những câu hát than thân của con
người trong xã hội xưa.
+ Tuy nhiên, ở mỗi bài vẫn có ít nhiều hàm ý mang tính chất
phản kháng (hướng đến các thế lực chà đạp con người).
- Về nghệ thuật:
+ Thể thơ mà cả ba bài đã sử dụng là thể thơ lục bát với âm
điệu than thân đầy thương cảm.
+ Sử dụng các biện pháp tu từ so sánh, ẩn dụ và câu hỏi
tu từ.
