I. Kiến thức cơ bản
1. Các bước tạo lập văn bản
Khi có nhu cầu tạo lập văn bản, người viết phải tiến hành
theo các bước sau:
a) Định hướng tạo lập văn bản;
Đây là khâu quan trọng, có ý nghĩa tiên quyết đối với việc
tạo lập một văn bản. Để định hướng cho quá trình tạo lập văn bản, cần phải xác định
các vấn đề xoay quanh những câu hỏi sau:
- Viết cho ai? Câu hỏi này giúp cho người tạo lập văn bản
xác định được đối tượng giao tiếp cần hướng tới.
- Viết để làm gì? Câu hỏi này giúp cho người tạo lập văn
bản xác định được mục đích của việc tạo lập văn bản, chủ đề cần hướng tới.
- Viết về cái gì? Câu hỏi này giúp cho người tạo lập văn
bản xác định được đề tài, nội dung cụ thể của văn bản.
- Viết như thế nào? Câu hỏi này giúp cho người tạo lập văn
bản xác định được cách thức tạo lập, các phương tiện biểu đạt gắn với nội dung
cụ thể đã được định hình, hình thức ngôn ngữ để biểu đạt nội dung ấy một cách
hiệu quả nhất.
b) Tìm ý và sắp xếp thành dàn ý theo bố cục rõ ràng, hợp
lí đáp ứng những yêu cầu định hướng trên.
Từ những nội dung đã xác định được trong bước định hướng,
đến đây, người tạo lập văn bản tiến hành thiết lập hệ thống các ý, sắp xếp chúng
theo bố cục hợp lí, đảm bảo liên kết nội dung, mạch lạc văn bản.
c) Viết thành văn bản hoàn chỉnh.
Đây là khâu trực tiếp cho ra "sản phẩm". Người
tạo lập văn bản dùng lời văn của mình diễn đạt các ý thành câu, đoạn, phần hoàn
chỉnh. ở bước này, các phương tiện liên kết hình thức được huy động để triển
khai chủ đề, thể hiện liên kết nội dung, đảm bảo mạch lạc cho văn bản. Việc viết
thành văn cần đạt được tất cả các yêu cầu: đúng chính tả, đúng ngữ pháp, dùng từ
chính xác, sát bố cục, có tính liên kết, mạch lạc, kể chuyện hấp dẫn, lời văn
trong sáng.
d) Kiểm tra lại văn bản.
Đây là khâu cuối cùng của quá trình tạo lập văn bản.
"Sản phẩm" phải được kiểm tra lại, điều chỉnh những nội dung, cách diễn
đạt chưa hợp lí, sửa các lỗi về dùng từ, đặt câu, viết đoạn, chuyển ý, ...
Lưu ý: Xem lại những kiến thức về liên kết, bố cục, mạch lạc.
II. Rèn luyện kĩ năng
1. Hãy trả lời các
câu hỏi sau để tự kiểm tra lại các văn bản mà em đã tạo lập:
a) Điều em muốn nói trong các văn bản ấy có thực sự cần
thiết không?
b) Các văn bản đã hướng tới những đối tượng giao tiếp cụ
thể chưa? Việc sử dụng ngôi nhân xưng đã phù hợp với đối tượng (nghe, đọc) ấy
chưa?
c) Em có lập dàn bài trước khi viết (nói) các văn bản ấy
không? Các văn bản ấy thường được bố cục như thế nào? Đã chú ý tới nhiệm vụ của
từng phần trong bố cục chung của văn bản chưa?
d) Sau khi hoàn thành văn bản, em có kiểm tra lại không?
Kiểm tra những gì và đã từng sửa chữa ra sao?
Gợi ý: Đọc lại các bài viết của mình, nhớ lại các bước đã tiến
hành khi làm. Tham khảo bài văn và xem gợi ý ở phần trước để tự đối chiếu với các
văn bản đã tạo lập.
2. Dưới dạng văn bản báo cáo thành tích học tập trong Hội
nghị học tốt của trường, có bạn đã làm như sau:
(1) Chỉ kể lại việc mình đã học như thế nào và đã đạt được
thành tích gì trong học tập.
(2) Mở đầu mỗi đoạn đều có câu "Thưa các thầy cô"
và liên tục xưng là "em" hoặc "con" trong lời văn.
Theo em, làm như thế có đúng không? Cần phải điều chỉnh
như thế nào?
Gợi ý: Xem lại bài Bố cục trong văn bản, mục II - 3 và
lưu ý ở đây không chỉ là thuật lại công việc học tập rồi kể ra những thành tích
của mình mà quan trọng còn là biết rút ra kinh nghiệm, cách học để các bạn cùng
tham khảo, học tập; không nên dùng nhiều những câu mang tính khẩu ngữ như
"Thưa các thầy các cô", chỉ nên nói câu này ở phần Mở bài và
phần Kết bài; tránh dùng quá nhiều những đại từ nhân xưng như
"em" hoặc "con", nếu dùng, nên dùng "em", hơn nữa,
đối tượng giao tiếp mà văn bản hướng tới không chỉ có các thầy cô giáo mà còn có
các đại biểu, các bạn học sinh nên xưng hô phải hướng tới tất cả các đối tượng ấy.
3. Muốn tạo lập một văn bản thì phải tiến hành lập dàn bài,
xây dựng bố cục. Hãy trả lời các câu hỏi sau để rút ra cách làm một dàn bài:
a) Dàn bài có bắt buộc phải viết thành những câu hoàn chỉnh,
đầy đủ như khi viết văn bản không? Có phải sử dụng các phương tiện ngôn ngữ để
diễn đạt sự liên kết không?
b) Làm thế nào để phân biệt các nội dung tương ứng với các
đề mục lớn, nhỏ?
Làm thế nào để biết được các ý trong từng mục đã đủ chưa
và đã sắp xếp rành mạch, hợp lí chưa?
Gợi ý:
- Dàn bài là hệ thống các ý dự định sẽ triển khai trong văn
bản chứ chưa phải là văn bản. Cho nên, không cần thiết phải viết dưới dạng các
câu hoàn chỉnh mà chỉ cần viết ngắn gọn, miễn phác ra được ý là được. Mặc dù không
cần phải diễn đạt liên kết bằng từ ngữ cụ thể nhưng dàn bài cũng phải thể hiện được
mối liên hệ giữa các ý về mặt nội dung.
- Để phân biệt được hệ thống vấn đề trong nội dung văn bản
theo cấp độ lớn - nhỏ, khái quát - cụ thể, trước - sau, người lập dàn ý phải dùng
hệ thống các kí hiệu quy ước chặt chẽ (bằng chữ số La Mã, chữ số thường, chữ cái,...)
- Để kiểm soát được các ý trong từng mục một cách thuận
tiện, về mặt hình thức, khi trình bày dàn ý phải chú ý cách xuống dòng, khoảng
cách lùi đầu dòng cho thống nhất, chẳng hạn: ý lớn ngang nhau thì các kí hiệu đầu
dòng phải thẳng nhau, ý nhỏ hơn thì đầu dòng viết lùi vào so với ý lớn hơn,...
5. Dưới vai En-ri-cô, em hãy viết một bức thư cho bố nói
lên nỗi ân hận của mình vì trót thiếu lễ độ với mẹ.
Gợi ý: Trước hết phải xác định được định hướng tạo lập văn bản
thông qua việc trả lời các câu hỏi: Viết cho ai? Viết để làm gì? Viết về cái gì?
Viết như thế nào? Đối tượng hướng tới ở đây là người bố, con viết cho bố; mục đích
là viết để bày tỏ sự ân hận, mong bố tha lỗi; đề tài là viết về việc đã trót
thiếu lễ độ với mẹ và suy nghĩ của mình trước lỗi lầm đó. Lưu ý: văn bản này viết
dưới dạng một bức thư, nhân xưng ngôi thứ nhất - "con" - En-ri-cô, trò
chuyện trực tiếp với bố. Các ý chính sẽ là: kể lại sơ lược về hành động thiếu lễ
độ của mình đối với mẹ; suy nghĩ của mình sau khi nhận được thư của bố; bày tỏ
sự ân hận; bày tỏ lòng kính trọng, thương yêu bố mẹ; hứa sẽ không bao giờ có hành
động như thế nữa,...
