Trong tác phẩm văn học, sáng tạo nghệ thuật quan trọng, đặc sắc nhất, nhiều khi không phải ở hình tượng con người mà ở hình tượng đồ vật, sự vật
Hướng dẫn
Trong tác phẩm văn học, sáng tạo nghệ thuật quan trọng, đặc sắc nhất, nhiều khi không phải ở hình tượng con người mà ở hình tượng đồ vật, sự vật: Một thứ thuốc chữa bệnh quái lạ (Thuốc – Lỗ-Tấn), một bức thư pháp đẹp và quý (Chữ người tử tù – Nguyễn Tuân); một cây đàn huyền thoại (Đàn ghi ta của Lor-ca – Thanh Thảo)… Đó là những đồ vật, sự vật mang ý nghĩa biểu trưng cho nhận thức, nhân cách, ý chí, khát vọng, số phận… của con người.
Ý kiến của anh (chị) về nhận định trên? Hãy phân tích hai trong những hình tượng đồ vật, sự vật đã nêu để làm sáng tỏ ý kiến của mình.
(Đề thi chọn HSG Văn toàn quốc năm học 2012 – 2013)
BÀI LÀM
“Thế giới không chỉ được tạo lập một lần mà mỗi lần người nghệ sĩ độc đáo xuất hiện thì lại một lần thế giới được tạo lập” (Mác-xen Prút). Người nghệ sĩ đến với cuộc đời, mang lại cho văn chương một phần đời riêng với những sáng tạo của riêng mình.
Một bát cháo hành đơn sơ mà tỏa ngát hơi ấm tình thương.
Xuất sắc chấm màu xanh lá ngón vào bức tranh xô bồ của thời cuộc, Tô Hoài đã đưa “lá ngón” từ chỗ độc dược ngàn đời của núi rừng, là cái chết từ thiên nhiên, nay bỗng nhiên lại là sự giải thoát.
Một chiếc thuyền ngoài xa mà ẩn chứa bao mặt khuất lấp, bề bộn của cuộc đời thực.
Trong thế giới văn chương nghệ thuật, những sự vật, đồ vật, ta cứ ngỡ là đơn sơ ở đời thực lại có thể hóa thành bất tử. Từ những sự vật, đồ vật ấy, người nghệ sĩ gói ghém bao nỗi niềm, bao suy tư, trăn trở về con người. Chính vì vậy mà có ý kiến cho rằng:
“Trong tác phẩm văn học, sáng tạo nghệ thuật quan trọng, đặc sắc nhất, nhiều khi không phải ở hình tượng con người mà ờ hình tượng đồ vật, sự vật: Một thứ thuốc chữa bệnh quái lạ (Thuốc – Lỗ Tấn), một bức thư pháp đẹp và quý (Chữ người tử tù – Nguyễn Tuân); một cây đàn huyền thoại (Đàn ghi ta của Lor-ca – Thanh Thảo)… Đó là những đồ vật, sự vật mang ý nghĩa biểu trưng cho nhận thức, nhân cách, ý chí, khát vọng, số phận… của con người”.
Nguyễn Minh Châu đã từng tâm niệm: “Văn học là hai vòng tròn đồng tâm mà tâm điểm là con người”. Con người chính là nguyên do tồn tại của văn chương nghệ thuật. Nhưng không phải là trong bất cứ tác phẩm nào hình tượng con người cũng luôn chiếm vị trí đặc sắc nhất. Điều đó sẽ tạo ra sự nghèo nàn trong việc sáng tạo hình tượng nghệ thuật. Đối tượng của sự phản ánh đôi khi là một đồ vật, một sự vật. Nhưng đó không phải là đồ vật, sự vật được khắc họa một cách vô hồn. Nó chỉ là cái vỏ ẩn dụ mà khi khơi mở ta khám phá được bao ý nghĩa biểu tượng cho con người, từ “nhận thức, nhân cách, ý chí, khát vọng” cho đến “số phận”. Câu nói đã xác định một cách đúng đắn vai trò của những hình tượng sự vật, đồ vật trong sáng tác văn học. Qua bàn tay tài hoa của người nghệ sĩ, tất cả đều có thể hóa thành nghệ thuật!
Khám phá những tác phẩm nghệ thuật giá trị của nền văn học trong và ngoài nước, ta đều nhận thấy vai trò của những hình tượng đồ vật, sự vật. Hình tượng nhỏ nhưng đủ sức làm nên chỉnh thể lớn. Từ chiếc bánh bao tẩm máu người với công dụng chữa bệnh lao, Lỗ Tấn đã cho ta thấy bao sai lầm trong nhận thức của người Trung Quốc. Từ một công trình kiến trúc kì vĩ – Cửu Trùng Đài, Nguyễn Huy Tưởng đã khiến ta suy nghĩ bao điều về nghệ thuật. Riêng trong nhận thức của chính mình, tôi muốn chiêm ngưỡng những dòng thư pháp trong Chữ người tử tù của Nguyễn Tuân, tôi muốn say theo tiếng đàn ghi ta của Lor-ca (Thanh Thảo). Vì ở đó, qua những sự vật, đồ vật rất nhỏ mà bao suy ngẫm sâu sắc của người nghệ sĩ đã được bộc lộ trọn vẹn.
Nghệ thuật là sự khổ hạnh – câu nói của Nguyễn Tuân đã giúp chúng ta hiểu được phần nào về cá tính sáng tạo nghệ thuật của con người tài hoa uyên bác này. Với ông, mọi thứ đều có thể hóa thành nghệ thuật, đều mang cái đẹp và hướng theo tiêu chuẩn của cái đẹp. Ông say mê sáng tạo để tìm tòi, khám phá những nét đẹp trong đời sống. Trong Chữ người tử tù, Nguyễn Tuân hướng ngòi bút của mình vào hình tượng một bức thư pháp đẹp và quý. Và qua bức thư pháp ấy, độc giả ngộ ra bao giá trị đích thực của nghệ thuật.
Bức thư pháp ấy là kết tinh của bao tình cảm, là cả một quá trình hiểu lầm để tiến tới con 1 đường đồng điệu của người tử tù và viên quản ngục. Hai con người là hai kẻ đối địch của hai trận tuyến xã hội nhưng lại tri âm tri kỉ ở bình diện nghệ thuật. Chính nghệ thuật đã kết liền tất cả, xóa tan mọi hận thù để bung nở thành tình bạn tri kỉ. Hình tượng trung tâm của tác phẩm là chữ, những nét chữ thư pháp vuông vắn thanh tao. Chữ quý không chỉ vì nó được viết rất nhanh; rất đẹp mà nó còn thể hiện khát vọng tung hoành của cả một đời người. Nó là khí phách của Huấn Cao, người anh hùng “chọc trời khuấy nước” dám đứng lên chống lại triều đình mà ông căm ghét. Ông chính là con người tiêu biểu cho hình mẫu lí tưởng của người xưa: Phú quý bất năng dâm, bần tiện bất năng di, uy vũ bất năng khuất.
Bức tranh thư pháp đẹp và quý lại được viết trong khung cảnh nhà lao chật hẹp, tường đầy mạng nhện, đất đầy phân chuột, phân gián. Chứng kiến cảnh cho chữ mà ta như nhận thấy huyết lệ của tác giả thấm nhuần trên trang văn. Và dường như bao tinh túy của hồn văn đã được Nguyễn Tuân vắt kiệt để sáng tạo nên cảnh tượng kì tuyệt này: Sau bao hiểu lầm, Huấn Cao đã quyết định cho đi những dòng chữ cuối cùng, ông thể hiện tính cách của một con người biết thay đổi cách nhìn nhận và cũng thể hiện một tấm lòng biết ơn vì người khác khi quyết định cho chữ viên quản ngục. Cảnh cho chữ quả là cảnh tượng xưa nay chưa từng có. Người ta thường viết thư pháp trong thư phòng, thư sảnh, nơi có trầm hương nghi ngút nhưng giờ đây nó lại được viết trong cảnh để lao chật hẹp. Người nghệ sĩ viết thư pháp lại là người tử tù cổ đeo gông, chân vướng xiềng trong đêm cuối cùng của đời mình. Vượt lên trên tất cả, cái đẹp đã lên ngôi. Ánh sáng của ngọn đuốc đã xua tan đi bóng tối của nhà tù. Mùi thơm từ chậu mực bốc lên đã xua đi mùi phân chuột, phân gián. Giữa hai con người không còn một khoảng cách nào nữa. Chỉ có người nghệ sĩ đang say mê sáng tạo cái đẹp dưới con mắt của kẻ sùng bái nghệ thuật. Cái đẹp có sức mạnh cảm hóa phi thường. Nó đã khiến viên quản ngục nhận ra bi kịch sai đường của mình mà rưng rưng nước mắt trước người tử tù: Kẻ mê muội này xin bái lĩnh. Cái đẹp có sức mạnh cứu vớt, thanh lọc tâm hồn con người và vượt lên hoàn cảnh, không thể chung sống với hoàn cảnh. Đó là chiều sâu tư tưởng rất nhân bản của Nguyễn Tuân.
Như vậy, từ một bức thư pháp đẹp đẽ, sang trọng, Nguyễn Tuân đã chất chứa trong nó sức gợi lớn lao: biểu tượng cho nhân cách, tài năng của Huấn Cao và tâm hồn quần ngục, mang giá trị nhận thức sâu sắc về tư tưởng nhân bản của nhà văn. Hình tượng ấy đã được xây dựng thông qua một loạt các hình ảnh; ngôn từ giàu sức gợi, đậm không khí cổ xưa, giọng điệu trầm lắng, đĩnh đạc. Với Chữ người tử tù của Nguyễn Tuân đã dâng cho văn đàn một bức thư pháp đẹp và quý. Bức thư pháp ấy đã cho ta thấy được nhân cách và khát vọng cao cả của người tử tù. Qua những nét chữ ta nhận thấy được sức mạnh cảm hóa của cái đẹp. Người tử tù sau đêm ấy sẽ mãi mãi ra đi nhưng nghệ thuật thì sẽ ở lại với đời, vĩnh hằng theo năm tháng.
Cùng với hình tượng bức thư pháp trong trang văn Nguyễn Tuân, hình ảnh cây đàn ghi ta cũng là biểu tượng đẹp đẽ trong trang thơ Thanh Thảo. Nó là minh chứng cho tài năng và sự tìm tòi của nhà thơ. “Khi tôi chết, hãy chôn tôi với cây đàn” (Lor-ca). Cây đàn ghi ta của Lor-ca vẫn mãi in hằn trong tâm trí của chúng ta như một huyền thoại gắn bó với cuộc đời người nghệ sĩ tài ba. Thanh Thảo – một trong những nhà thơ trưởng thành trong kháng chiến chống Mĩ cứu nước, đi qua chiến tranh, về với hòa bình, Thanh Thảo có sự tìm tòi đổi mới về hình thức biểu đạt của thơ ca. Mang hình thức tượng trưng ru-bích – hỗn độn ở bề ngoài và thống nhất ở bề sâu, bài thơ Đàn ghi ta của Lor-ca là một sáng tác tiêu biểu cho sự tìm tòi đổi mới của Thanh Thảo. Từ những xúc động chân thành về cuộc đời của người nghệ sĩ – chiến sĩ Lor-ca Thanh Thảo đã viết nên những vần thơ gây rung động lòng người. Lời di chúc của Lor-ca để lại với đời cho ta thấm thìa một tình cảm thương mến dành cho quê hương xứ sở. Hình tượng cây đàn là một sáng tạo nổi bật độc đáo của Thanh Thảo. Cây đàn ghi ta chính là biểu trưng cho cuộc đời và sự nghiệp của Lor-ca, thế giới nơi ông sống và sáng tạo, Thanh Thảo đã xây dựng hình tượng ấy mang nét đẹp tuyệt vời cho nhân cách, tài năng, số phận của một thiên tài, qua đó gửi gắm tình cảm, cảm xúc của mình.
Cây đàn ghi ta là biểu tượng cho Lor-ca. Cây đàn, tiếng đàn là tổng hợp của những đóng góp, cống hiến của ông trong sáng tạo nghệ thuật cho đất nước Tây Ban Nha. Lor-ca mang theo cây đàn vào lòng đất cũng như mang theo một mảnh hồn gắn bó sắt son với quê hương. Tiếng đàn Lor-ca âm vang trong những vần thơ:
những tiếng đàn bọt nước
Tây Ban Nha áo choàng đỏ gắt
li-la li-la li-la
Hình ảnh những tiếng đàn bọt nước làm ta liên tưởng đến những bong bóng nước trên mặt sân trong cơn mưa rào. Bong bóng bung nở rồi lại vỡ tan, rồi lại tiếp tục bung nở. Cũng giống như cuộc đời Lor-ca, nghệ thuật Lor-ca tưởng sẽ bị vùi dập nhưng lại là sự bung nở mãnh liệt của tài năng. Tiếng đàn ngân vang làm ta liên tưởng đến khí thế sôi nổi của người chiến sĩ đấu bò với chiếc áo choàng đỏ gắt đậm chất Tây Ban Nha. Tiếng đàn li-la li-la li-la vang lên như lời ai điếu bi hùng dành cho cuộc đời người chiến sĩ – nghệ sĩ Lor-ca, là bó hoa tử đinh hương dành tặng cho một cuộc đời vĩ đại. Cái chết của Lor-ca đã gây ra những cú sốc dây chuyền. Tiếng đàn hiện lên muôn màu sắc, âm thanh vỡ ra màu sắc, thành bọt nước vỡ tan, thành dòng máu chảy:
tiếng ghi ta nâu
bầu trời cô gái ấy
tiếng ghi ta lá xanh biết mấy
tiếng ghi ta tròn bọt nước vỡ tan
tiếng ghi ta ròng ròng
máu chảy.
Những âm thanh ánh xạ ra bao sắc màu. Sắc màu mộc mạc bình dị đằm thắm tình yêu quê hương. Màu xanh của tuổi trẻ, của khát khao, hi vọng, của nền nghệ thuật không bao giờ già nua. Tiếng ghi ta ròng ròng máu chảy như rỏ từng giọt lệ thương xót cho cái chết tức tưởi của người nghệ sĩ tài ba. Con người ấy đã mãi ra đi, nhưng những gì là nghệ thuật thì còn mãi:
không ai chôn cất tiếng đàn
tiếng đàn như cỏ mọc hoang
giọt nước mắt vầng trăng
long lanh trong đáy giếng.
Không một ai dám chôn cất một kẻ bị hành hình – nó vừa là nỗi đau cũng vừa là sự khẳng định mãnh liệt cho sức sống của nghệ thuật chân chính. Nó sẽ còn mãi, giản dị, kiên cường như thứ cỏ mọc hoang, cỏ tuy hoang dại, bé nhỏ nhưng sức sống thì mãnh liệt trước mọi khắc nghiệt của hoàn cảnh, thử thách. Nghệ thuật của Lor-ca tiềm ẩn một sức sống mãnh liệt. Nỗi đau đã được bồi đắp. Sự vùi dập hóa thành sự thăng hoa, sự hi sinh hóa thành bất tử.
Tiếng đàn ghi ta của Lor-ca đã hóa thân vào những câu thơ của Thanh Thảo, cây đàn huyền thoại ấy đã gợi lại cả số phận bi thương của người nghệ sĩ tài ba. Nhưng trên tất cả, nó cho ta thấy được sự bất tử của nghệ thuật.
Hai hình tượng với những nét riêng độc đáo song đều thể hiện được những phẩm chất, nhân cách, ý chí, khát vọng, số phận của con người. Qua những hình tượng ấy, ta đồng thời thấy rõ bóng dáng cái tài và cái tâm của người nghệ sĩ khi sáng tạo nên tác phẩm của mình. Những hình tượng đồ vật, sự vật được sáng tạo một cách độc đáo sẽ tạo nên sự thành công cho tác phẩm văn học. Bởi mỗi tác phẩm là một phát minh về hình thức và là một sáng tạo mới ở nội dung. Nghệ thuật chân chính không phải là sự hời hợt, giản đơn với đời sống nó phải là sự gắn kết chặt chẽ với cuộc đời. Sự gắn kết ấy phải được thể hiện qua các hình tượng nghệ thuật giàu ý nghĩa thay vì sự sáng tạo nửa vời, dễ dãi. Có thể nói, xây dựng một hình tượng nghệ thuật đặc sắc là một thành công lớn của người nghệ sĩ. Nó đòi hỏi người cầm bút phải có một sự trải nghiệm, thấm thía sâu sắc về cuộc sống và con người.
Những hình tượng đồ vật, sự vật được sáng tạo một cách độc đáo sẽ tạo nên sự thành công cho tác phẩm văn học. Người cầm bút phải biết lấy “chữ của đời” cần cù sáng tạo tích cóp làm nên văn chương nghệ thuật, xây dựng hình ảnh chân chính. Một tác phẩm sống được hay một tác phẩm liệu có trở thành chiếc lá thả mình vào dòng chảy miên viễn của thời gian được hay không chính ở sự sáng tạo hình tượng của người nghệ sĩ.
Hình tượng sẽ làm nên sức sống cho tác phẩm văn học: Một tác phẩm văn học sẽ được tôn vinh và làm trăn trở biết bao tâm hồn nhờ hình tượng nghệ thuật, đặc biệt là những hình tượng mang giá trị biểu tượng sâu sắc về con người. Người nghệ sĩ phải phát hiện ra cái đẹp ở chỗ không ai ngờ tới. Và cái đẹp đôi khi chỉ được khám phá từ một sự vật, sự việc rất nhỏ bé nhưng chính nó lại là con thuyền chuyên chở bao suy ngẫm của nghệ sĩ về con người và cuộc đời. Bức thư pháp của người từ tù, cây đàn huyền thoại của Lor-ca, tất cả sẽ mãi ở lại với văn chương nghệ thuật như một hình tượng bất tử. “Văn học nằm ngoài các định luật của sự băng hoại. Chỉ mình nó không thừa nhận cái chết”(Sê-đrin).
Dương Minh Lan
THPT Nguyễn Du – Hà Tĩnh
Bài đoạt giải Nhất – 18,5/20 điểm
Theo Sachvanmau.com
