Con ở miền Nam ra thăm lăng Bác
Đã thấy trong sương hàng tre bát ngát
Ôi! Hàng tre xanh xanh Việt Nam
Bão táp mưa sa đứng thẳng hàng.
Ngày ngày mặt trời đi qua trên lăng
Thấy một mặt trời trong lăng rất đỏ
Ngày ngày dòng người đi trong thương nhớ
Kết tràng hoa dâng bảy mươi chín mùa xuân…
Bác nằm trong giấc ngủ bình yên
Giữa một vầng trăng sáng trong dịu hiền
Vẫn biết trời xanh là mãi mãi
Mà sao nghe nhói
ở trong tim!
Mai về miền Nam
thương trào nước mắt
Muốn làm con
chim hót quanh lăng Bác
Muốn làm đáo hoa
toả hương đâu đây
Muốn làm cây tre
trung hiếu chốn này.
I.
Tác giả :
- Viễn Phương tên khai
sinh là Phan Thanh Viễn, sinh năm 1928, quê ở tỉnh An Giang.
- Trong kháng chiến
chống Pháp và Mỹ, ông hoạt động ở Nam Bộ, là một trong những cây bút có mặt sớm
nhất của lực lượng văn nghệ giải phóng ở miền Nam thời chống Mỹ cứu nước.
II.
Tác phẩm
1. Hoàn cảnh sáng tác: Năm 1976, sau khi cuộc kháng chiến
chống Mỹ kết thúc, đất nước thống nhất, lăng chủ tịch Hồ Chí Minh cũng vừa
khánh thành, tác giả ra thăm miền Bắc, vào lăng viếng Bác Hồ. Bài thơ
"Viếng lăng Bác" được sáng tác trong dịp đó, và in trong tập
"Như mây mùa xuân” (1978).
2. Khái quát giá trị
nội dung và nghệ thuật
* Nội dung: Bài thơ thể hiện lòng thành kính và niềm xúc động sâu
sắc của nhà thơ và mọi người đối với Bác Hồ khi vào lăng viếng Bác.
* Nghệ thuật: Bài thơ có giọng điệu trang trọng và tha thiết, nhiều
hình ảnh ẩn dụ đẹp và gợi cảm, ngôn ngữ bình dị mà cô đúc.
3. Cảm hứng bao trùm và
mạch vận động tâm trạng của nhà thơ - Bố cục
* Cảm hứng bao trùm: là niềm xúc động thiêng liêng thành kính,
lòng biết ơn và tự hào pha lẫn nỗi xót đau khi tác giả từ miền Nam ra viếng
lăng Bác. Cảm hứng ấy đã chi phối giọng điệu của bài thơ. Đó là giọng
thành kính, trang nghiêm phù hợp với không khí thiêng liêng ở lăng, nơi vị lãnh
tụ yên nghỉ. Cùng với giọng suy tư, trầm lắng là nỗi đau xót lẫn niềm tự hào.
* Mạch cảm xúc: đi theo trình tự của một cuộc vào lăng viếng Bác,
từ khi đứng trước lăng đến khi bước vào Lăng và trở ra về. Mở đầu
là cảm xúc về cảnh bên ngoài lăng, tập trung ở ấn tượng đậm nét về hàng tre bên
lăng gợi hình ảnh quê hương đất nước. Tiếp đó là cảm xúc trước hình ảnh dòng
người như bất tận ngày ngày vào lăng viếng Bác. Xúc cảm và suy ngẫm về Bác được
gợi lên từ những hình ảnh giàu ý nghĩa biểu tượng: mặt trời, vầng trăng, trời
xanh. Cuối cùng là niềm mong ước thiết tha khi sắp phải trở về quê hương miền
Nam, muốn tấm lòng mình vẫn được mãi mãi ở lại bên lăng Bác. Mạch cảm xúc như
trên đã tạp nên một bố cục khá đơn giản, tự nhiên và hợp lý của bài thơ.
* Bố cục: 4 phần
- Khổ 1: cảm xúc của
tác giả trước không gian, cảnh vật bên ngoài lăng.
- Khổ 2: Cảm xúc trước
đoàn người vào lăng viếng Bác.
- Khổ 3: Cảm xúc khi
vào lăng, nhìn thấy di hài Bác.
- Khổ 4: Những tình
cảm, cảm xúc trước lúc ra về.
B.
Phân tích bài thơ
I. Cảm nhận về bài thơ
a. Mở bài:
- “Viếng lăng Bác” của Viễn
Phương là một trong những bài thơ hay viết về Bác sau ngày Bác Hồ “đi
xa”.
- Bài thơ được viết
trong không khí xúc động của nhân dân ta lúc công trình lăng Bác được hoàn
thành sau khi miền Nam được giải phóng, đất nước được thống nhất, đồng bào miền
Nam có thể thực hiện mong ước được viếng lăng Bác.
- Bài thơ diễn tả niềm
kính yêu, sự xót thương và lòng biết ơn vô hạn của nhà thơ đối với lãnh tụ
bằng một ngôn ngữ tinh tế, giàu cảm xúc sâu lắng.
b. Thân bài:
1. Cảm xúc trước lăng
Bác:
*
Tình cảm chân thành và giản dị của đồng bào miền Nam muốn nhắn gửi, nhờ Viễn Phương
nói họ cùng bác.
- Câu thơ “Con ở miền Nam ra thăm long Bác” chỉ gỏn
gọn như một lời thông báo nhưng lại gợi ra tâm trạng xúc động của
một người từ chiến trường miền Nam sau bao nhiêu năm mong mỏi bây giờ mới được
ra viếng Bác.
- Cách dùng đại từ xưng hô “con” rất gần gũi, thân thiết, ấm áp tình thân thương, diễn
tả tâm trạng của người con ra thăm cha sau bao nhiêu năm mong mỏi bây giờ mới
được ra viếng Bác.
- Cách nói giảm, nói
tránh: từ “thăm” thay cho từ “viếng”, giảm nhẹ nỗi đau thương mất mát -
Bác Hồ còn sống mãi trong tâm tưởng của mọi người.
- Hình ảnh hàng tre vừa mang tính chất tượng trưng, giàu ý nghĩa
liên tưởng sâu sắc: Hàng tre là hình ảnh hết sức thân thuộc của làng
quê, đất nước Việt Nam, đã thành một biểu tượng của dân tộc. Cây tre mang
biểu tượng của tâm hồn thanh cao, sức sống bền bỉ, kiên cường của dân
tộc “xanh xanh Việt Nam… Bão táp mưa sa
đứng thẳng hàng”.
- “Ôi!” là từ cảm thán, biểu thị niềm xúc động tự
hào trước hình ảnh hàng tre.
*
Sự tôn kính của tác giả khi đứng trước lăng người:
- Khổ thơ thứ hai được
tạo nên từ cặp câu với những hình ảnh
thực và ẩn dụ sóng đôi là hình ảnh thực: một mặt trời thiên nhiên rực rỡ
vĩnh hằng ngày ngày đi qua trên lăng. Câu dưới là hình ảnh ẩn dụ – hình ảnh Bác Hồ. Màu sắc “rất đỏ” làm
cho câu thơ có hình ảnh đẹp gây ấn tượng sâu xa hơn, nói lên tư tưởng cách
mạng, lòng yêu nước nồng nàn của Bác.
-> Thông qua hình
ảnh ẩn dụ trên, tác giả vừa nói lên sự vĩ đại của Bác Hồ (như mặt trời), vừa
thể hiện được sự tôn kính của nhân dân, của nhà thơ đối với Bác.
- Hình ảnh “dòng người
đi trong thương nhớ” là hình ảnh thực: ngày ngày dòng người đi trong nỗi xúc
động, bồi hồi, trong lòng tiếc thương kính cẩn, trong lòng nặng trĩu nỗi
nhớ thương. Nhịp thơ chậm, giọng thơ trầm như bước chân dòng người vào
lăng viếng Bác.
- Dòng người vào lăng
viếng Bác kết thành những tràng hoa không chỉ là hình ảnh tả thực so sánh những
dòng người xếp thành hàng dài vào lăng Bác trong như những tràng hoa vô tận, mà
còn là một ẩn dụ đẹp, sáng tạo của nhà thơ: cuộc đời của họ đã nở hoa dưới ánh
sáng của Bác. Những bông hoa tươi thắm đó đang đến dâng lên Người những gì
tốt đẹp nhất.
- Dâng “bảy mươi chín mùa xuân” : hình ảnh hoán dụ mang ý nghĩa tượng
trưng: con người bảy mươi chín mùa xuân ấy đã sống một cuộc đời đẹp như
những mùa xuân và đã làm lên những mùa xuân cho đất nước, cho con người.
2. Cảm xúc trong lăng
Niềm biết ơn thành kính
đã chuyển sang niềm xúc động nghẹn ngào khi tác giả nhìn thấy Bác:
“Bác nằm trong lăng giấc ngủ bình yên
Giữa một vầng trăng sáng trong dịu hiền”
- Bác ngủ thanh thản
giữa vầng trăng sáng dịu hiền.
- ánh sáng dịu nhẹ
trong lăng gợi sự liên tưởng thật là thú vị: “ánh trăng”.
- Những vần thơ của
Bác tràn đầy ánh trăng, trăng với Bác đã từng vào thơ Bác trong nhà lao,
trên chiến trận, giờ đây cũng đến để dỗ giấc ngủ ngàn thu cho Người.
- Với hình ảnh vầng
trăng, nhà thơ còn uốn tạo ra một hệ thống hình ảnh vũ trụ để ví với
Bác. Hình ảnh “vầng trăng” dịu hiền lại gọi cho ta nghĩ đến tâm hồn cao đẹp,
trong sáng của Bác. Người có lúc như mặt trời ấm áp, có lúc dịu hiền như ánh
trăng rằm. Đó cũng là sự biểu hiện rực rỡ, vĩ đại, cao siêu của con người và sự
nghiệp của Bác.
- Tâm trạng xúc động
của nhà thơ được biểu hiện bằng một hình ảnh ẩn dụ sâu xa: “Vẫn biết trời xanh
là mãi mãi”. Bác đã hoá thân vào thiên nhiên đất trời của dân tộc, sống mãi
trong sự nghiệp và tâm trí của nhân dân như bầu trời xanh vĩnh viễn trên cao.
(Tố Hữu đã từng viết: “Bác sống như trời
đất của ta”).
- Dù vẫn tin như thế
nhưng không thể không đau xót vì sự ra đi của Người. Nỗi đau xót đã được
nhà thơ biểu hiện rất cụ thể, trực tiếp: “Mà sao nghe nhói ở trong tim!”. Nỗi đau quặn thắt, tê tái
trong đáy sâu tâm hồn như hàng nghìn mũi kim đâm vào trái tim thổn thức khi
đứng trước thi thể của Người. Đó là sự rung cảm chân thành của nhà thơ.
3. Cảm xúc khi rời
lăng:
Khổ thơ thứ tư diễn tả tâm
trạng lưu luyến của nhà thơ muốn được ở mãi bên lăng Bác.
- Câu thơ “Mai về miền Nam dâng trào nước mắt” như
một lời giã biệt.
+ Lời nói giản dị diễn
tả tình cảm sâu lắng.
+ Từ "trào"
diễn tả cảm xúc thật mãnh liệt, luyến tiếc, bịn rịn không muốn xa nơi
Bác nghỉ.
+ Đó là tâm trạng của
muôn triệu con tim bé nhỏ cùng chung nỗi đau không khác gì tác giả. Được gần
bác dù chỉ trong giây phút nhưng không bao giờ ta muốn xa Bác bởi người ấm áp
quá, rộng lớn quá.
+ Ước nguyện thành kính
của Viễn Phương cùng là mong ước chung của những người đã hoặc chưa một lần nào
gặp Bác.
+ Muốn làm con chim hót
-> âm thanh của thiên nhiên, đẹp đẽ, trong lành.
+ Muốn là đoá hoa ->
toả hương thơm thanh cao nơi Bác yên nghỉ.
+ Muốn làm cây trẻ
trung hiếu giữ mãi giấc ngủ bình yên cho Ngưoiừ.
- Điệp từ “Muốn làm”
biểu cảm trực tiếp và gián tiếp -> tâm trạng lưu luyến, ước muốn, sự tự
nguyên chân thành của tác giả.
- Hình ảnh cây tre xuất
hiện khép lại bài thơ một cách khéo léo.
C.
Kết luận:
“Viếng lăng Bác” là một
bài thơ đẹp về hình ảnh thơ, hay về cảm xúc… gây xúc động sâu xa trong lòng
người đọc.
- Bằng cách sử dụng
điêu luyện những biện pháp tu từ một cách sáng tạo, tác giả đã thể hiện
tình cảm ngọt ngào, đằm thắm lại rất giản dị, chân thành đối với Bác.
- Xin nguyện như
Viễn Phương, sống một cuộc đời đẹp đẽ để trở thành những bông hoa dâng lên
Bác.
II.
Nghệ thuật của bài thơ
- Giọng thơ phù hợp với tình cảm, cảm xúc, giọng điệu vừa nghiêm
trang, vừa sâu lắng, vừa đau xót thiết tha, xen lẫn niềm tự hào thể hiện đúng
tâm trạng xúc động khi vào lăng viếng Bác.
- Giọng điệu ấy tạp nên
bởi nhiều yếu tố: Thể thơ, nhịp thơ, từ
ngữ, hình ảnh.
+ Thể thơ 8 chữ, gieo
vần linh hoạt, nhịp chậm, thể hiện sự nghiêm trang, thành kính.
+ Khổ cuối nhịp nhanh
hơn nhờ các điệp ngữ thể hiện mong muốn thiết tha của nhà thơ.
+ Hình ảnh sáng tạo, vừa thực, vừa ảo, mang ý nghĩa ẩn dụ biểu tượng.
+ Bài thơ giàu chất suy tưởng và chất trữ tình
đằm thắm, diễn tả niềm xúc động, thành kính. Cảm xúc của bài thơ được cộng
hưởng với tình cảm thiêng liêng Bác dành cho nhân dân miền Nam và tình cảm của
dân tộc đối với Người. Nhà thơ đã nói hộ những tình cảm của chúng ta, của dân
tộc gửi tới vị cha già kính yêu. Đó không phải là nỗi đau xót mềm yếu, trái lại
cho ta thêm nghị lực đi tiếp con đường của Bác.
Xin nguyện cùng Người vươn tới mãi
Vững như muôn ngọn dải Trường Sơn
* Câu hỏi xoay quanh tác phẩm:
Câu 1: Cho câu văn sau: "Viếng lăng Bác",
ta không chỉ thấy tình cảm xúc động chân thành của tác giả, của dân tộc dành
cho Bác Hồ. áng thơ của Viễn Phương còn thể hiện hình ảnh đẹp đẽ của Người
trong lòng nhân dân.
a. Biến đổi một trong hai câu trên thành câubị động.
b. Nếu coi những câu thơ
trên là phần mở đoạn của một đoạn văn thì phần mở đoạn ấy cho ta biết đề tài
của đoạn văn đứng trước nó là gì? Đề tài của đoạn văn sắp xây dựng là gì?
c. Viết tiếp để có đoạn văn
tổng phân hợp.
Câu 2: Mở đầu bài “VLB”,
Viễn Phương viết 3 câu đầu khổ 1 và cuối bài, nhà thơ bày tỏ nguyện ước: “Muốn
làm cây tre trung hiếu trốn này”.
Theo em hình ảnh nào là hình
ảnh ẩn dụ. Em cảm nhận được từ cách hình ảnh ẩn dụ đó có ý nghĩa sâu xa như thế
nào về tình cảm thiêng liêng cao đẹp của nhân dân với Bác Hồ kính yêu.
Gợi ý:
- Phân tích hình ảnh ẩn dụ:
“ôi hàng tre xanh xanh Việt Nam. Bão táp mưa sa đứng thẳng hàng”.
- Cây tre là biểu tượng của
dân tộc Việt Nam.
+ Xanh xanh: thể hiện sức
sống dẻo dai, bền bỉ. Câu thơ thể hiện hình ảnh quê hương, đất nước Việt Nam.
Hình ảnh những con người quây quần, bảo vệ cho giấc ngủ của Người.
- Muốn làm cây tre trung
hiếu chốn này: Hình ảnh ẩn dụ "cây tre trung hiếu" là tình cảm của
Viễn Phương cũng như của nhân dân Miền Nam tha thiết muốn ở mãi bên Người.
Hình ảnh giản dị chính là
nỗi xúc động của toàn thể nhân dân miền nam trung hiếu: trung với Đảng, hiếu
với dân. Đó vừa là một lời ước nguyện, vừa là một lời hứa thiêng liêng :
Dân tộc Việt Nam mãi mãi trung thành với con đường cách mạng mà Bác đã đặt ra.
Viết đoạn :
Hình ảnh hàng tre bên lăng Bác là một hình ảnh rất đẹp và độc đáo. Trước hết
hàng tre gợi nhớ xóm làng thân thuộc với luỹ tre xanh bao bọc ở mỗi làng quê
Việt Nam. Mặt khác, cây tre từng được coi là biểu tượng của con người Việt Nam
với các đức tính cần cù, nhũn nhặn, hiên ngang, bền bỉ, đoàn kết. Hàng tre xanh
xanh, màu xanh tượng trưng cho sức sống của Việt Nam. Cây tre được nhân hoá như
những con người, như những người chiến sĩ đứng thẳng hàng làm hàng rào danh dự,
vừa canh giữ cho giấc ngủ bình yên mãi mãi của Người. Mặc cho bão táp, mưa sa,
cây tre vẫn đứng thẳng hàng. Đến khổ thơ cuối, cây tre trở thành cây tre trung
hiếu, thể hiện tấm lòng mãi mãi trung thành với sự nghiệp, với tư tưởng của
Bác.
Câu 3 : Tình cảm của nhà thơ và mọi người với Bác thể hiện
như thế nào trong bài thơ?
Tình cảm của tác giả và của
mọi người thể hiện rất thành kính và sâu sắc. Tác giả như một người con về
thăm, về viếng một người cha già kính yêu. Tác giả đã chứng kiến lòng người
ngày tiếp ngày không dứt, tỏ lòng thương nhớ lãnh tụ bằng cách kết thành hoa
dâng lên cuộc đời hoạt động, bình dị mà vĩ đại của Bác. Đứng trước thi hài Bác,
lý trí nhắc rằng Bác sống mãi, nhưng trái tim tác giả vẫn nhói lên trước sự
thật: Bác đã vĩnh viễn đi vào cõi vĩnh hằng. Biết bao nhiêu người đã không cầm
được nước mắt trong lễ tang Bác. Và cả khi về viếng sau này. Viết khổ thơ cuối
không có từ nhân xưng chính là để tác giả vừa bày tỏ tình cảm của mình, vừa nói
lên ước nguyện của mọi người: muốn làm đoá hoa toả hương, con chim hót, cây tre
trung hiếu bên Bác mãi mãi.
Câu 4: Yếu tố nào làm nên
thành công của bài thơ “Viếng lăng Bác”?
Trước hết bài thơ thành công
là do cảm xúc chân thành, sâu sắc của tác giả. Những người con miền Nam không
có mặt trong này Bác mất (1969), mãi bảy năm sau mới có dịp ra viếng Bác.
Nguyên một điều đó thôi cũng làm cho tác giả xúc động mạnh mẽ. Khi vào lăng
viếng Bác, lại thấy lăng Bác với “hàng tre trong sương bát ngát” thân thuộc như
mọi làng quê Việt Nam. Tình cảm của nhân dân miền Nam đối với Bác, tình cảm của
cả nước đối với Bác, Người đã làm cho đất nước, cho dân tộc vẻ vang. Chính tình
cảm đó cộng với những xúc động của nhà thơ là yếu tố cộng hưởng, làm cho nhà
thơ thành công. Mặt khác, những hình ảnh bình dị giàu tính tượng trưng, lời thơ
giản dị, chân thành làm cho bài thơ dễ đi vào lòng người.
Câu 5: Viết đoạn văn tổng
phân hợp:
Bài thơ “Viếng lăng Bác” là
tình cảm chân thành, xúc động của Viễn Phương, của nhân dân miền Nam đối với
Bác Hồ.
Gợi ý:
- Con - Bác.
- Ngày ngày dòng người đi
trong thương nhớ.
- Vẫn biết trời xanh là mãi
mãi… trong tim.
- Khổ cuối.
- Niềm thương, nỗi nhớ vốn
là tình cảm trong tâm trạng con người, như ngập tràn cả không gian, trĩu nặng
tâm trạng => có cảm giác như dòng người trong nỗi thương nhớ mênh mang.
- Người đi xa đã 7 năm (bài
thơ sáng tác 1976) khoảng thời gian không phải là ngắn, nhưng VP và toàn thể
nhân dân Miền Nam vẫn “nghe nhói” => quá sâu đậm, mãnh liệt.
- Điệp từ, điệp ngữ, cấu
trúc câu (khổ 3) đem lại cho khổ thơ nhạc điệu thiết tha, sâu lắng.
- Hình ảnh ẩn dụ: cây tre
trung hiếu => mong muốn thiết tha ở mãi bên người, mong được làm đẹp cho
người. Sinh thời Bác từng nói: “miền Nam ở trong trái tim tôi” (thơ Tố Hữu).
- Cây tre mang nét nghĩa cụ
thể hơn, không còn là những phẩm chất đẹp đẽ. Phải chăng đó vừa là ước nguyện,
vừa là lời hứa thiêng liêng mà trung thành với con đường mà Bác đã soi sáng dẫn
dắt cả dân tộc.
