- Tính cách yêu thương và tự do trong tình bạn
Theo ngôn từ học Tây phương, chữ “ami” trong tiếng Pháp có gốc từ chữ “amicus” trong tiếng La tinh, bắt nguồn từ chữ “amara” có nghĩa là yêu thương. Trong tiếng Anh, bạn là “friend”, hay tiếng Đức là “freund”, cả hai bắt nguồn từ nghĩa ngữ cũ là “frijon” cũng là yêu thương, có nguồn gốc Ấn-Đức Prâi : che chở, ý nhị, yêu thương. Đó cũng là nguồn gốc của các chữ “free” và “frei” : tự do. Như vậy, tự do và tình yêu cùng gặp nhau trong tình bạn. Đã là tình yêu thì không thể thiếu tự do, và người ta chỉ thực sự tự do khi hành động trong tình yêu.
Như thế, tình bạn không bị ràng buộc, không bị độc chiếm, không khép kín và cũng không bắt buộc đáp trả. Mình sống cuộc đời của mình và biết rằng mình có người thương yêu. Những gì mình làm cho bạn là làm với tất cả tự do và tình thương, không bị áp lực bởi bất cứ lý do nào.
Người bạn thân chính là người đồng hành. Với bạn đồng đồng hành, con đường dễ đi hơn và tôi cảm thấy được che chở, được an toàn. Dù vậy, người bạn đồng hành này không cho tôi khép kín lòng mình lại. Đương nhiên là người bạn đi cùng hướng với tôi, nhưng cũng như tôi, người bạn ấy cũng chuộng tự do. Cả hai không co cụm lại với nhau, nhưng cùng đi, cùng học hỏi, cùng trao đổi và khám phá thế giới bên ngoài.
Tình yêu và tự do cùng tồn tại với nhau không phải là chuyện dễ. Tình yêu tự nhiên thường có khuynh hướng chiếm giữ, ghen tương, bám níu, dựa dẫm và đòi hỏi theo ý mình. Đó là những cách thái lệch lạc cần phải thanh lọc trong tình bạn, nếu không, tình bạn sẽ trở nên tầm thường, nặng nề, ngột ngạt, và cuối cùng đi đến thất bại. Yêu thương bạn hết mình nhưng đồng thời cũng phải tôn trọng bạn hết sức. Dù thân thiết tới độ nào chăng nữa cũng phải để cho nhau một khoảng cách, và tuyệt đối không xâm phạm đến những gì riêng tư trên phương diện vật chất cũng như tinh thần.
- Tính cách trí thức và tế nhị trong tình bạn
Phải có tính cách trí thức trong tình bạn, nghĩa là thấy, hiểu một cách tinh tế những vấn đề của nhau và biết dừng lại đúng lúc. Nhờ vậy, đôi bên đều cảm thấy thoái mái trong những gì phải sống cho nhau, và những gì phải sống cho riêng mình. Biết trân trọng đời sống riêng mình, thì mới biết tôn trọng cuộc sống riêng của bạn. Mỗi quan hệ bạn bè đều có liều lượng tình yêu và tự do thích ứng theo cung cách của họ. Không phải mối quan hệ bạn bè nào cũng thân thiết như nhau, nên tính cách thân thiện cũng khác nhau.
Tình bạn đích thực được nhận biết qua tự do nội tại. Tôi có thể nói những gì mình cảm nhận mà không quá e dè. Tôi có thể đi theo con đường mình cảm thấy tốt nhất mà không cần phải giải thích hay rào trước đón sau. Hãy để cho nhau một khoảng không gian tự do, để họ còn hình thành một cuộc sống theo ơn gọi rất riêng của mỗi người theo Thiên ý, và do những tác động thiêng liêng từ bên trong thúc đẩy.
- Tính cách phê bình và xây dựng trong tình bạn
Tuy nhiên, để cho nhau tự do không có nghĩa là không dám bình phẩm những sai trái và lầm lỗi của nhau. Nếu như thế thì không phải là người bạn đích thực. Không có sự tích cực phê bình xây dựng cho nhau, không dám quyết liệt đả phá những tiêu cực nơi bạn, không dám nói mạnh trước những tệ trạng của bạn thì tình bạn không còn lý do để tồn tại, bởi vì yêu thương không còn, và tự do cũng không có. Lúc đó không còn che chở nhau cho khỏi sự dữ nữa, mà là che chắn cho nhau khỏi sự lành.
Phê bình và xây dựng là món quà tình thương trao tặng người bạn thân yêu của mình. Đã là tình bằng hữu thâm sâu thì cũng phải tin tưởng mạnh mẽ vào lòng chân thành của nhau, để có thể chấp nhận mọi phê bình mà không cảm thấy bị xúc phạm. Mục đích của phê bình là muốn cho bạn mình trở nên tốt hơn, cao đẹp hơn, nhưng lời lẽ và tính cách phê bình cũng phải tế nhị, thâm sâu, bình thản, nhẹ nhàng và uyển chuyển tùy lúc, nhưng cũng không thiếu cương quyết tùy trường hợp, để có hiệu quả thiết thực và phát sinh an vui cho bạn mình.
- Tình yêu và tình bạn
Trước hết cần phân biệt tình bạn và tình yêu nam nữ. “Tình yêu giữa người nam và người nữ không xuất phát từ suy tư và ý chí, nhưng thống trị con người trọn vẹn” (Bênêđictô XVI). Người Hy lạp gọi tình yêu đó là Eros (tình ái hoặc tình yêu ham muốn, đam mê). Tình yêu này có thể làm cho con người si mê và muốn chiếm giữ người khác dưới trướng của mình, từ đó phát sinh những hỗn loạn thể lý và tinh thần nếu không được sở hữu trọn vẹn. Nếu chỉ dừng lại đó thôi, hướng tiến cao đẹp của tình yêu nam nữ sẽ bế tắc, đi vào ngõ cụt. Tình yêu hôn nhân còn phải là tình bạn chân chính, càng ngày càng đi vào sự hòa hợp tinh thần sâu rộng hơn. Hơn nữa, đó còn là tình yêu hy sinh dâng hiến trọn vẹn cho người mình yêu.
Tình bạn được thiết lập trên nền tảng thiêng liêng: tinh thần thì không biết các giới hạn của thể xác; tinh thần thì cần khoảng không gian rộng lớn và tự do tự tại để hít thở nguồn sinh khí linh thiêng. Người Hy lạp gọi tình yêu này là Philia. Quan niệm tình bạn (philia) được Phúc Âm thánh Gioan sử dụng và đào sâu ý nghĩa, để làm nổi bật quan hệ giữa Chúa Giêsu và các môn đệ Ngài.
Đối với người Hy lạp, còn một loại tình yêu thứ ba là Agape (bác ái vị tha), là tình yêu trong sáng tinh tuyền, tình yêu thần thánh, chỉ yêu người khác vì người khác, vì hoàn toàn muốn điều tốt lành cho người khác mà thôi.
Cả ba dạng thức tình yêu này thường xuyên thấm nhập vào nhau. Tình yêu ham muốn (eros) có thể được một tia chớp của tình yêu tinh tuyền chiếu sáng; tình yêu-tình bạn (philia) để lộ diện một tình yêu trong ngần như món quà tặng từ trời ban xuống. Tình yêu bác ái (agape) như chóp đỉnh của tình yêu bạn hữu, nghĩa là hoàn toàn ra khỏi cái Tôi đóng kín để tự do dâng hiến, qua đó tìm lại được chính mình, và tìm được chính Thiên Chúa (x. Lc 17, 33).
Đức Bênêđictô XVI trong phần thứ nhất của Thông điệp “Deus caritas est” cho thấy, Eros và agape thường bị người ta đặt đối kháng với nhau như là tình yêu “ham muốn” và tình yêu “ban tặng” (amor concupiscentia – amor benevolentiae). Trong thực tế, cả hai dạng tình yêu này không bao giờ tách biệt nhau. Khi cả hai càng hợp nhất đúng đắn dưới mọi chiều kích khác biệt trong một thực tại tình yêu duy nhất, thì bản chất chân thật của tình yêu càng tỏ hiện rõ ràng. Tình yêu không phải là cảm xúc, cảm xúc đến rồi đi. Cảm xúc có thể là một tia sáng khai mở diệu kỳ, nhưng tổng thể của tình yêu không phải như thế. Tình yêu là một bước tiến vươn lên của sự thiện hảo, luôn được đặt trong tiến trình thanh luyện và trưởng thành.
Để đạt được mức độ trưởng thành của tình yêu, cần phải có sự góp phần của toàn thể con người bằng sự kết hợp mọi khả năng của lý trí, ý chí và tình cảm để trở thành một hành động trọn vẹn của tình yêu. Vì là một tiến trình vẫn luôn chuyển động, nên tình yêu không bao giờ kết thúc và hoàn toàn được, nhưng chín dần, và nhờ đó luôn trung thành với chính mình.
Tình bạn sẽ cao vượt khi đặt Thiên Chúa là điểm đích tối hậu cho sự vươn lên của hai người. Thánh Augustinô nói rằng: “Người yêu thương bạn đích thực là người yêu thương chính Chúa đang ở trong bạn mình”. Thánh nhân hân hoan ôm bạn vào lòng như ai đó đang nóng lòng muốn đến với Chúa Giêsu. Nơi người bạn, họ gặp chính Chúa Giêsu và cũng là gặp Thiên Chúa Ba Ngôi. Khi hai người bạn thương nhau, họ diễn tả tình yêu thần thánh, một tình thương làm nền tảng cho sức mạnh tình yêu của họ.
Tình yêu đó vẫn trường tồn sau cái chết. Gabriel Marcel đã diễn tã: “Yêu một người… là bạn muốn nói: bạn, bạn sẽ không chết”. Như thế, tình bạn đã diễn tả được kinh nghiệm chung của loài người: cái chết không tiêu hủy được tình thương (x. Dc 8,6). Điều đó gợi lên khía cạnh căn bản của đức tin: chính trong cái chết của Chúa Giêsu mà chúng ta được Ngài giải thoát, giải thoát khỏi tình trạng đóng kín lòng mình, để đưa chúng ta trên con đường của sự sống và của tình yêu đích thực.
- Tình bạn thiêng liêng giữa nam nữ
Đối với nhiều người, tình bạn nam nữ quả thật đáng nghi ngại, dễ bị biến thái thành tình dục hơn là tình bạn. Dù vậy, vẫn có những tình bạn danh tiếng như Phanxico Assisi và Clara, giữa Phanxico Sale và Gioana Santan, Gioan Thánh Giá và Têrêsa Avila, v.v…Tình bạn đã làm cho cuộc đời họ nên phong phú. Trong những tình bạn như thế, đương nhiên là có tính chất mạnh mẽ của eros (tình yêu ham muốn). Eros nối kết họ lại, làm cho họ hưng phấn, làm sinh động quan hệ của họ nhưng không dẫn đến tình dục. Chính vì từ chối hành vi tình dục mà các tình bạn này có sức quyến rũ. Họ sống phấn khởi và lấy cảm hứng từ nhau.
Cha Teilhard de Chardin (Nhà Thần học và là Khoa học gia) đã tự nhận, khi có được người bạn nữ, ông mới bắt đầu thức tỉnh và thực sự hình thành con người mình. Ông nói rằng:“Bất cứ cái gì được phát triển trong con người tôi đều dưới ánh nhìn và ảnh hưởng của người phụ nữ” Cha Chardin có tình thâm giao với ba người đàn bà, và tình bạn đã giúp ông trở nên nhạy cảm với vấn đề phát triển nhân tính, đồng thời cũng làm cho ông đầy tràn khởi hứng và năng lực sáng tạo.
Anselm Grun cũng cho thấy rằng: “Trong truyền thống thiêng liêng Kitô Giáo có rất nhiều tình bạn thiêng liêng giữa đàn ông đàn bà. Tình bạn này không đi ngược lại với tình thương mà họ có với Chúa. Ngược lại họ thấy lòng thương Chúa lớn mạnh hơn khi họ quan hệ mật thiết với một người bạn nam hoặc nữ. Trao đổi đời sống thiêng liêng với bạn hữu giúp họ chắp cánh trên con đường đến với Chúa”. Ông cũng cho thấy Têrêsa Avila rất thân thiết với Cha Gracian cũng như với Gioan Thánh Giá, nhờ vậy đã khơi lên trong lòng bà tình bạn đối với Chúa. Bà đã gặp được Chúa qua một con người mà bà có thể giao tiếp thân tình như bạn hữu. Bà không còn đơn độc trước những nguy biến của cuộc đời. Bà đồng hành với bạn mình và cảm thấy được bạn mình thương mến.
Tình bạn đúng nghĩa là tình bạn làm cho mình mỗi ngày có được tình yêu nồng thắm hơn với Chúa Giêsu trong Thánh Thể cũng như trong đời thường, có cảm nghiệm thâm sâu hơn về những tác động linh thiêng mà Chúa mời gọi qua từng sự việc, con người và biến cố. Thật vậy, tình bạn là một quan hệ đồng chí hướng: “Yêu nhau không phải là ngồi nhìn nhau, nhưng nhìn về một hướng” (Exupery). Tình bạn là một quan hệ trung gian để chuyển sang tình bạn với Chúa Giêsu, và rồi chính tình bạn có được với Chúa Giêsu làm rọi sáng và biến đổi các quan hệ trong tình bạn với nhau. Vì thế, Têrêsa Avila khuyên các chị em như sau: “Tôi muốn khuyên những ai sống đời nội tâm…nên đi tìm bạn để cùng trao đổi, tìm những người cùng chí hướng, cùng chung con đường lý tưởng”.
Nhiều nhà huyền bí cũng cho thấy rằng, tình bạn nam nữ giúp cho họ đến gần với Chúa, tìm được sự hợp nhất thiêng liêng tràn đầy. William Johnston – chuyên gia về thần học huyền bí – đã nói đến một hợp nhất thiêng liêng có thể có giữa tình bạn nam nữ mà không cần diễn tả hợp nhất này về mặt tình dục thể xác. Đối với ông, tình bạn nam nữ là con đường tiến đến khởi ngộ, nghĩa là tìm được con người đích thực của mình. Rất nhiều người nghĩ con đường này mang tính cách cá nhân, dù vậy truyền thống huyền bí chứng minh tình bạn giúp con người tìm được ánh sáng thần linh. Chính Chúa Giêsu đã biến hình trên núi lúc Ngài cầu nguyện với các bạn mình (x. Lc 9, 28).
Thật ra tình bạn thiêng liêng giữa nam nữ cũng không đơn giản, phải rất cẩn thận, khôn ngoan, rõ ràng, và thẳng thắn để tránh sự nhập nhằng đưa đến những nguy hại. Sẽ là một liều lĩnh và nguy hiểm cho những ai thiếu trưởng thành về mặt tâm cảm. Phải biết rõ con người mình muốn gì, đang ở mức độ nào, khi dùng những phương cách và đường lối để tăng triển đời sống tinh thần. Một võ sĩ đạo chưa tới mức độ thượng thặng mà dám ngang nhiên dùng loại đao kiếm nặng thì quả là liều mạng.
- Nhìn ngắm Đức Giêsu sống tình bạn
Khi gọi đồ đệ của mình là bạn, Đức Giêsu tỏ lộ cho ta thấy nét tinh túy của tình bạn. Ngài nói cho họ những gì Ngài nghe được được từ Cha Ngài (x. Ga 15, 15). Ngài tin tưởng và mở lòng ra với họ; Ngài sống gần gũi, thân thương, chia sẻ vui buồn, chịu đựng và kiên trì với họ; Ngài khuyến khích, đỡ đần, bênh vực, che chở, nhắc nhở và dạy bảo họ mọi điều; Ngài mời gọi họ tiến bước theo Ngài trong tự do và tự nguyện dấn thân phục vụ. Dù biết Giuđa sẽ phản bội, Phêrô sẽ chối từ, các môn đệ bỏ trốn, Ngài vẫn đón nhận họ đến cùng.
Đức Giêsu không những chỉ cho các đồ đệ tình bạn của Người, nhưng hơn thế, Người làm cho họ trở thành bạn mình qua lời Người nói và qua hành động yêu thương mà Người hiến mình vì họ cho đến chết, để chứng minh rằng: “Không có tình thương nào cao cả hơn tình thương của người đã hy sinh tính mạng vì bạn hữu mình” (Ga 15, 13). Quả thật, chưa có một tình bạn nào cao sáng và vĩ đại trên thế giới này bằng mối tình của Chúa Giêsu dành cho các bạn Ngài.
Đức Giêsu cũng có những người bạn nữ thân thương, và họ quan tâm lo lắng cộng tác với Ngài trong sứ vụ, đặc biệt là Maria Macđala. Bà đã từng theo giúp đỡ Chúa Giêsu trên bước đường rao giảng Tin Mừng; đã đau đớn cả tâm can cùng với Chúa bước lên đồi Canvê; đã hiện diện can trường cùng với Đức Mẹ đứng dưới chân thập giá Chúa; đã táng xác Chúa; đã ngồi khóc ròng bên ngôi mộ Chúa; và cũng đã vui mừng chất ngất khi thấy Chúa phục sinh. Bà đã sống tận tình với Thầy mình và cũng là người bạn chí thánh của mình. Sự hiện diện của Bà tới giờ phút chót của Chúa Giêsu đã an ủi Ngài biết bao. Phải chăng vì thế mà theo Phúc Âm Gioan, Chúa Giêsu đã hiện ra cho một mình Bà trước tiên như để đáp lại mối tình thân mà bà đã dành trọn vẹn cho Ngài. Ngài đã gọi tên bà, đó là dấu chỉ của sự thân tình giữa hai người bạn khi gặp lại nhau. Chúa Giêsu còn dành cho bà một diễm phúc của tình bạn tâm giao, đó là người đầu tiên loan báo Tin Mừng Phục Sinh. Vui mừng và hạnh phúc biết bao trong tình bạn !
Đích điểm và cốt tủy của tình yêu bạn hữu là trở thành bạn của Đức Giêsu, sống với Người bằng tất cả tình yêu thương của lòng mình. Như Đức Giêsu, trong tình bạn, chúng ta cũng phải sẵn sàng để chết ở mỗi giây phút: phải từ bỏ những định kiến về nhau, cũng như tính muốn chiếm giữ và mong chờ theo ý mình. Tình bạn tăng lên khi các hình ảnh mà chúng ta phóng chiếu lên nhau mờ dần.
Đôi khi tình bạn cũng đi qua những giai đoạn tối tăm, đau thương và trắc trở, tưởng chừng như sụp đổ. Để hòa hợp với nhau, cẩn phải chết đi tính ích kỷ của mình, để mới có thể mở lòng ra đón nhận bạn mình được. Chính vì vậy mà cái chết của Chúa Giêsu trở thành kiểu mẫu cho tình bạn đích thực. Khi dám chết đi cho chính mình thì ta mới có khả năng mến chuộng được chiều sâu thẳm của tình bạn.
Cũng như Chúa Giêsu là bạn chí thiết của mỗi người chúng ta, đã trở nên nguồn sức mạnh và hoan lạc của đời ta, để đến phiên ta cũng trở nên sức mạnh và niềm vui sống cho các bạn hữu cách chung, và cho người bạn tâm giao cách riêng.
